Với hơn 107.000 người Mông trên địa bàn tỉnh Yên Bái, nghệ thuật tạo hình hoa văn bằng sáp ong không chỉ là một nét đẹp trang trí trên trang phục, mà còn là cách họ thể hiện văn hóa, tinh thần và lòng tự hào về dân tộc của mình. Người Mông tin rằng, hoa văn trên trang phục và đồ dùng sinh hoạt sẽ giúp kết nối với thần linh, đồng thời thể hiện cá tính và ước vọng về cuộc sống.
Theo văn hóa của người Mông, hầu hết nữ giới từ thuở thiếu thời đã phải học vẽ hoa văn trên vải, khi đến tuổi trưởng thành phải có khả năng sử dụng thuần thục kỹ thuật này. Trước tiên là phục vụ nhu cầu y phục của chính bản thân, gia đình và hôn lễ cá nhân, sau đó là tạo các vật dụng để biếu, tặng, trao đổi.
Nghệ thuật này không chỉ là một truyền thống, mà còn là một phần quan trọng của tri thức dân gian, phản ánh lịch sử, văn hóa và cái nhìn độc đáo về thế giới của người Mông. Họ không chỉ đơn thuần là những nghệ nhân tạo ra những bức tranh trên vải, mà còn là những người gìn giữ và truyền đạt giá trị văn hóa cho thế hệ sau.
Người Mông Yên Bái sử dụng sáp ong để vẽ hoa văn với ba màu chủ đạo là vàng, đen và trắng. Sáp ong chảy ra từ chảo gang nhỏ và khi sử dụng bút vẽ bằng đồng, họ tạo ra những nét vẽ độc đáo trên tấm vải lanh. Mỗi bức tranh không chỉ là một tác phẩm nghệ thuật, mà còn là câu chuyện về cuộc sống, về lịch sử và về tâm hồn của người Mông.
Sáp ong nấu chảy chính là "mực vẽ". Khi sử dụng, người Mông cho sáp vào một chảo gang nhỏ, đường kính khoảng 10cm, đun nhỏ lửa để sáp chảy ra tới khoảng 50 đến 60 độ C là có thể dùng để vẽ. Người Mông Yên Bái sử dụng các bút vẽ bằng đồng có nét đậm, nét thanh, hoa văn nhỏ, hoa văn hình chấm tròn và hoa văn hình xoắn ốc để vẽ hoa văn bằng sáp ong trên những vuông vải lanh nhỏ, sau đó ghép lại thành các bộ phận như: vai áo, thân váy hay tay áo, cổ áo, địu, khăn rồi khâu lại thành sản phẩm hoàn chỉnh.
Nghệ thuật này không chỉ tồn tại trong không gian làng quê, mà còn được đưa vào các sự kiện và chương trình để quảng bá và giới thiệu với du khách. Trong Dự án "Phát triển sản phẩm du lịch đặc thù miền Tây Yên Bái tầm nhìn đến năm 2030”, nghệ nhân tham gia tạo sản phẩm và hướng dẫn du khách thực hành, góp phần bảo tồn và phát huy giá trị di sản.
Đây là một chặng đường quan trọng, khi cả nghệ thuật Khèn Mông và nghệ thuật tạo hình hoa văn bằng sáp ong đã được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Việc này không chỉ là niềm vinh dự cho người Mông Yên Bái mà còn là một tài sản quý giá của cả nền văn hóa Việt Nam. Sự bảo tồn và phát huy giá trị của những di sản này không chỉ giúp duy trì mà còn góp phần làm giàu thêm bức tranh đa dạng và phong phú của văn hóa dân tộc Việt Nam.
Riêng trong năm 2023, cùng với tri thức dân gian dùng sáp ong tạo hoa văn trên vải của người Mông tỉnh Yên Bái, vào tháng 6.2023, nghệ thuật khèn của người Mông ở các huyện Mù Cang Chải, Trạm Tấu, Văn Chấn cũng được đưa vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia ở loại hình nghệ thuật trình diễn dân gian.
Đây là những di sản chứa đựng những giá trị lịch sử, văn hóa, nghệ thuật đặc sắc. Nguồn di sản văn hóa này khi được bảo tồn và phát huy giá trị sẽ trở thành yếu tố quan trọng định vị thương hiệu, góp phần quảng bá, phát triển du lịch tỉnh Yên Bái - điểm đến hấp dẫn và thân thiện trên bản đồ du lịch Việt Nam.
Việc gần như cùng lúc hai loại hình nghệ thuật dân tộc Mông của riêng tỉnh Yên Bái được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia là niềm vinh dự và tự hào đối với Đảng bộ, chính quyền và nhân dân các dân tộc tỉnh Yên Bái, là tiền đề, động lực quan trọng để nhân dân các dân tộc trên địa bàn tỉnh nói chung, đồng bào dân tộc Mông nói riêng tiếp tục thực hiện tốt hơn nữa công tác gìn giữ và phát huy di sản, bản sắc văn hóa các dân tộc, đưa di sản thành tài sản du lịch quý tại địa phương.
