Sự hội nhập và tiến bộ văn hóa đã gây ra mất mát đối với ngôn ngữ mẹ đẻ của nhiều dân tộc. Trong một thời gian dài, tỉnh Cao Bằng đã triển khai nhiều giải pháp để bảo tồn và phát triển tiếng nói, chữ viết, góp phần bảo tồn bản sắc văn hóa của cộng đồng dân tộc thiểu số.
Theo số liệu kiểm kê về tiếng nói và chữ viết trên địa bàn tỉnh Cao Bằng của Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh, toàn tỉnh có 6 di sản về tiếng nói của các dân tộc như Tày, Nùng, Mông, Dao, Lô Lô, Sán Chỉ.
Hiện nay, hầu hết đồng bào các dân tộc trên địa bàn tỉnh vẫn bảo tồn tốt tiếng nói của dân tộc mình và sử dụng nó hàng ngày làm ngôn ngữ giao tiếp. Điều đáng chú ý là 100% gia đình dân tộc Mông, Dao, Lô Lô, Sán Chỉ cư trú tại các thôn bản sử dụng tiếng mẹ đẻ. Chỉ có một số gia đình sống ở khu vực thị trấn và đặc biệt lớp trẻ thường sử dụng tiếng Kinh khi giao tiếp với nhau. Ngoài tiếng mẹ đẻ, các dân tộc như Mông, Dao, Lô Lô, Sán Chỉ còn sử dụng tiếng Tày làm ngôn ngữ chung để trao đổi thông tin.
Về chữ viết, có hai di sản về chữ viết trên địa bàn tỉnh, đó là chữ Nôm Tày và chữ Nôm Dao. Hiện nay, dân tộc Tày không còn duy trì chữ viết riêng của mình, chỉ còn một phần nhỏ trong hệ thống sách cúng, sách Then, sách của thầy cúng và một số người hành nghề thầy cúng vẫn lưu giữ một số sách viết bằng chữ Hán và sử dụng chúng trong lễ nghi tôn thờ.
Người Dao dùng chữ Hán để viết, nhưng cách phát âm tuân theo ngôn ngữ Dao. Các thầy tào đều sử dụng sách viết bằng chữ Hán như một phương tiện trong các nghi lễ truyền thống như tang ma, thượng thọ, xem ngày, giờ, lễ cấp sắc của dân tộc Dao và Sán Chỉ. Chữ viết của người Dao là một hệ thống ký tự chữ Hán được phiên âm theo ngôn ngữ Dao, có nghĩa là người Dao sử dụng chữ Hán để viết ngôn ngữ của họ.
Hệ thống chữ viết này đã được các bậc trí thức người Dao trước đây sử dụng để ghi chép mọi thứ, từ lịch sử đến bài hát và thơ văn. Hiện nay, ở hầu hết các gia đình dân tộc Dao, đặc biệt là những người có tuổi trên 70 tuổi, vẫn giữ được nhiều cuốn sách cổ do ông cha để lại.
Tiếng nói và chữ viết đa dạng và phong phú của Cao Bằng đã góp phần tạo nên những nét văn hóa độc đáo trong vùng này. Tuy nhiên, các thách thức đối mặt như đô thị hóa, hội nhập quốc tế, sự tiến bộ văn hóa và sự phát triển mạnh mẽ của khoa học và công nghệ đang đe dọa những giá trị văn hóa này.
Các giá trị tiêu biểu của các dân tộc đang đứng trước nguy cơ mai một, biến mất hoặc biến dạng, trong đó có tiếng nói và chữ viết. Chẳng hạn, chữ Nôm Tày của người Tày đang dần trở nên xa lạ đối với nhiều người.
Trong các nghi lễ như tang ma, giải hạn, thượng thọ, xem ngày giờ..., đa số các thầy pháp người Tày vẫn sử dụng chữ Hán thay vì chữ Nôm. Mặc dù một số sách viết bằng chữ Nôm và chữ Hán vẫn được lưu giữ trong các gia đình làm nghề thầy tào, nhưng số lượng này ngày càng giảm đi.
Theo người dân, những người nắm giữ tri thức chữ viết của người Dao chủ yếu là những người thực hành nghi lễ tín ngưỡng trong cộng đồng người Dao như: Thầy mo, thầy tào. Các sách viết tay ghi chép về các nghi thức cúng tế hiện nay còn được các thầy lưu giữ. Tuy nhiên, ngoài thầy mo và thầy tào, trong cộng đồng người Dao rất hiếm người biết đọc các cuốn sách cổ của người Dao.
Để bảo tồn và phát triển tiếng nói, chữ viết của các dân tộc thiểu số, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Cao Bằng đã ban hành nhiều văn bản, kế hoạch triển khai thực hiện.
Từ năm 2011 đến 2020, Sở đã triển khai và hoàn thành công tác kiểm kê di sản văn hóa phi vật thể trên địa bàn tỉnh, đồng thời lựa chọn và nghiên cứu lập hồ sơ khoa học cho danh mục di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia.
Hiện nay, toàn tỉnh có 6 di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia đặc biệt, trong đó có di sản "Thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái Việt Nam" (trong đó có nghi lễ Then của người Tày Cao Bằng) được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.
Toàn tỉnh cũng có 23 nghệ nhân ưu tú và 1 nghệ nhân nhân dân nắm giữ, truyền dạy và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể. Công tác bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống như tiếng nói, chữ viết, nghệ thuật trình diễn dân gian, phong tục tập quán của đồng bào các dân tộc trên địa bàn tỉnh luôn nhận được sự quan tâm đặc biệt.
